سلول‌ های بنیادی دندان؛ امیدی تازه برای درمان آلزایمر و بازسازی مغز

هر سال میلیون‌ها نفر در سراسر جهان دندان‌های خود را می‌کشند، و اغلب این دندان‌ها بدون توجه به ارزش علمی‌شان، دور ریخته می‌شوند. اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که این دندان‌های به ظاهر بی‌ارزش، گنجینه‌ای پنهان از سلول‌های بنیادی در دل خود دارند. سلول‌هایی که می‌توانند به نورون (سلول‌های اصلی مغز و سیستم عصبی) تبدیل شوند و شاید روزی برای درمان بیماری‌های زوال عصبی مانند آلزایمر، پارکینسون و هانتینگتون به کار روند.

این یافته علمی، نه تنها دیدگاه تازه‌ای نسبت به نقش سلول‌های بنیادی ایجاد کرده، بلکه امیدی نو برای بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده مغز به همراه آورده است.

سلول‌ های بنیادی دندان

پیش‌تر تصور می‌شد که سلول‌های بنیادی تنها در مغز استخوان، خون بند ناف یا بافت‌های جنینی یافت می‌شوند، اما اکنون دانشمندان کشف کرده‌اند که مغز دندان (پالپ دندان) نیز یکی از منابع غنی این سلول‌های قدرتمند است.

پالپ دندان بافتی نرم در مرکز دندان است که در طول زندگی ما، سلول‌های زنده، رگ‌های خونی و رشته‌های عصبی را در خود جای داده است. محققان دانشگاه باسک اسپانیا با بررسی دقیق این بافت دریافته‌اند که سلول‌های بنیادی موجود در پالپ دندان نه تنها قابلیت رشد و تقسیم بالایی دارند، بلکه می‌توانند در شرایط کنترل‌شده آزمایشگاهی به سلول‌های عصبی تبدیل شوند.

نکته جالب این است که برای استخراج این سلول‌ها نیازی به عمل جراحی پیچیده یا تهاجمی نیست. سلول‌های بنیادی دندان معمولاً از دندان‌های عقل یا دندان‌های شیری افتاده به‌دست می‌آیند، که این امر استفاده از آن‌ها را به روشی ساده، بدون درد و بدون دغدغه اخلاقی تبدیل می‌کند.

تبدیل سلول‌ های بنیادی دندان به نورون

یکی از مشکلات اصلی در درمان بیماری‌های عصبی، ناتوانی نورون‌ها در بازسازی است. برخلاف سلول‌های دیگر بدن، نورون‌ها نمی‌توانند تقسیم شوند یا جایگزین شوند. به همین دلیل، وقتی سلول‌های مغزی در اثر سکته، ضربه یا بیماری‌هایی مانند آلزایمر از بین می‌روند، مغز عملاً توانایی ترمیم خود را از دست می‌دهد.

در پژوهش جدید، گروهی از دانشمندان اسپانیایی به رهبری «خوزه رامون پیندا» موفق شدند سلول‌های بنیادی استخراج‌شده از پالپ دندان انسان را به سلول‌هایی بسیار شبیه نورون تبدیل کنند. این دستاورد بدون هیچ‌گونه تغییر ژنتیکی حاصل شد؛ تنها با استفاده از محیط‌های کشت ویژه و محرک‌های شیمیایی دقیق.

این سلول‌های تازه، توانایی انتقال پیام‌های الکتریکی را به‌طور طبیعی نشان دادند، یعنی همان ویژگی کلیدی که نورون‌ها برای برقراری ارتباط در مغز از آن استفاده می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد که این سلول‌های جدید نه‌تنها از نظر ظاهری، بلکه از نظر عملکردی نیز به نورون‌ها شباهت دارند.

شباهت به نورون‌ های بازدارنده؛ کلیدی برای درمان صرع و هانتینگتون

پژوهشگران در ادامه دریافتند که سلول‌های بنیادی دندان به طور خاص تمایل دارند به نورون‌های بازدارنده تبدیل شوند؛ نوعی از سلول‌های عصبی که با تولید انتقال‌دهنده شیمیایی به نام GABA، فعالیت سایر نورون‌ها را مهار می‌کنند.

این ویژگی اهمیت بالایی دارد، زیرا در بیماری‌هایی مانند هانتینگتون و صرع، معمولاً تعداد زیادی از نورون‌های بازدارنده از بین می‌رود و نتیجه آن افزایش فعالیت بیش از حد در شبکه‌های عصبی مغز است. سلول‌های بنیادی دندان با تبدیل‌شدن به نورون‌های GABAergic می‌توانند تعادل از دست‌رفته را بازگردانند و به کاهش علائم این بیماری‌ها کمک کنند.

به گفته محققان، در آینده می‌توان از این سلول‌ها برای پیوند مستقیم در نواحی آسیب‌دیده مغز استفاده کرد تا به‌صورت طبیعی با بافت عصبی ادغام شوند و عملکرد از دست‌رفته را بازیابی کنند.

آزمایش موفق در موش‌ های مبتلا به آلزایمر

در ادامه‌ی این تحقیقات، گروهی از دانشمندان چینی از همین نوع سلول‌های بنیادی پالپ دندان برای درمان موش‌های مبتلا به آلزایمر استفاده کردند. نتیجه، فراتر از انتظار بود.

تنها با یک‌بار تزریق سلول‌ها، تغییرات قابل‌توجهی در عملکرد شناختی و حافظه موش‌ها مشاهده شد. در کوتاه‌مدت (۵ هفته) و بلندمدت (۶ ماه)، موش‌ها عملکرد بهتری در آزمون‌های یادگیری نشان دادند و نشانه‌های آسیب مغزی نیز کاهش یافت. بررسی‌های میکروسکوپی نشان داد که سلول‌های تزریق‌شده به نورون‌های جدید در ناحیه هیپوکامپ مغز تبدیل شده‌اند؛ ناحیه‌ای که نقش کلیدی در حافظه دارد و در بیماران مبتلا به آلزایمر آسیب می‌بیند.

این نتایج نشان می‌دهد که سلول‌های بنیادی دندان نه‌تنها زنده می‌مانند و در مغز باقی می‌مانند، بلکه می‌توانند به طور مؤثر در شبکه‌های عصبی موجود ادغام شوند.

مزایای استفاده از سلول‌ های بنیادی دندان نسبت به منابع دیگر

در مقایسه با سلول‌های بنیادی مغز استخوان یا جنینی، سلول‌های بنیادی دندان چند مزیت کلیدی دارند که آن‌ها را برای استفاده‌های درمانی جذاب‌تر می‌کند.

• فرآیند استخراج آسان و بدون درد: این سلول‌ها از دندان‌های شیری یا عقل قابل استخراج هستند و نیازی به جراحی تهاجمی ندارند.
• منبعی جوان و با توان تقسیم بالا: سلول‌های دندان معمولاً از افراد جوان به‌دست می‌آیند و به همین دلیل خطاهای DNA در آن‌ها کمتر است.
• عدم نگرانی اخلاقی: چون این سلول‌ها از بافتی گرفته می‌شوند که در هر صورت دور ریخته می‌شود، برخلاف سلول‌های جنینی، محدودیت اخلاقی ندارند.
• پتانسیل چندگانه: این سلول‌ها می‌توانند نه‌تنها به نورون، بلکه به سلول‌های عضلانی، استخوانی و حتی بافت‌های شبکیه چشم نیز تبدیل شوند.

با توجه به این ویژگی‌ها، سلول‌های بنیادی دندان می‌توانند یکی از کلیدهای آینده درمان‌های بازسازی عصبی باشند.

افق آینده: از آزمایشگاه تا درمان بیماران

اگرچه نتایج فعلی بسیار امیدوارکننده است، اما هنوز تا استفاده بالینی از این روش در انسان فاصله زیادی وجود دارد. دانشمندان باید اطمینان حاصل کنند که سلول‌های پیوندی در مغز انسان بدون ایجاد عوارض ناخواسته مانند تومور رشد می‌کنند و به طور ایمن در مدارهای عصبی ادغام می‌شوند.

با این حال، مسیر علم روشن است. در حال حاضر چندین تیم تحقیقاتی در اروپا، آمریکا و آسیا در حال بررسی امکان استفاده از سلول‌های بنیادی دندان برای درمان سکته مغزی، پارکینسون و آسیب‌های نخاعی هستند. در برخی کشورها حتی بانک‌های سلول‌های بنیادی دندان ایجاد شده‌اند تا والدین بتوانند سلول‌های دندان‌های شیری فرزندانشان را برای استفاده‌های احتمالی در آینده ذخیره کنند.

نتیجه‌ گیری

تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که شاید پاسخ برخی از پیچیده‌ترین بیماری‌های مغزی، درست در دهان ما پنهان باشد. سلول‌های بنیادی دندان که روزگاری ضایعات بی‌اهمیت محسوب می‌شدند، اکنون به امیدی بزرگ برای بازسازی مغز و درمان زوال عقل تبدیل شده‌اند.

اگرچه هنوز مراحل زیادی تا استفاده گسترده از این روش باقی مانده است، اما این کشف گامی بزرگ به سوی آینده‌ای است که در آن، علم بتواند نه‌تنها از دست‌دادن حافظه، بلکه خود نورون‌های از دست‌رفته را بازسازی کند.