خاطرات فراموش‌ شده چگونه بر تصمیم‌ های ما تأثیر می‌ گذارند؟

حافظه، پدیده‌ای پیچیده و چندلایه است که هنوز هم بخش‌هایی از عملکرد آن برای دانشمندان ناشناخته باقی مانده است. برخلاف تصور رایج که تنها به یادآوری آگاهانه را به‌عنوان نشانه‌ی حافظه می‌شناسد، پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که حتی خاطراتی که از سطح آگاهی ما محو شده‌اند، ممکن است همچنان در بخش‌های عمیق‌تر مغز فعال باقی بمانند و در تصمیم‌گیری‌های ما نقش مهمی ایفا کنند. یکی از تازه‌ترین تحقیقات علمی در این زمینه، پرده از نقش پنهان خاطرات فراموش‌شده در رفتار روزمره‌ی انسان‌ها برداشته است.

کشف جدید: خاطرات ناپیدا اما فعال در مغز

دانشمندان در پژوهشی تجربی متوجه شده‌اند که حتی خاطراتی که دیگر نمی‌توانیم به وضوح آن‌ها را به یاد بیاوریم، هنوز هم بر نحوه‌ی انتخاب‌ها و تصمیم‌گیری‌های ما تأثیر می‌گذارند. این یافته نه‌تنها مفهوم حافظه را به چالش می‌کشد، بلکه درک ما از عملکرد مغز را نیز تغییر می‌دهد.

• محققان دریافتند فعالیت مغزی مرتبط با خاطرات فراموش‌شده، همچنان در ناحیه‌ای به نام هیپوکامپ قابل مشاهده است.
• افراد شرکت‌کننده در آزمایش‌ها، حتی زمانی که به یاد نمی‌آوردند تصاویر خاصی را قبلاً دیده‌اند، در بسیاری موارد به‌درستی حدس می‌زدند که چه چیزی با چه چیزی جفت بوده است.
• این موضوع نشان می‌دهد که حتی بدون آگاهی، بخش‌هایی از مغز به تجربه‌های گذشته پاسخ می‌دهند و بر رفتار فعلی تأثیر می‌گذارند.

تعریف حافظه: از یادآوری آگاهانه تا الگوهای زیستی در مغز

درک ما از حافظه تنها به توصیف تجربیات گذشته محدود نمی‌شود. دانشمندان اکنون حافظه را به‌عنوان نوعی الگوی زیستی در مغز بررسی می‌کنند. این الگوها که به آن‌ها “انگرام” گفته می‌شود، بازتاب‌های فیزیکی حافظه در نورون‌های مغزی هستند.

• انگرام (Engram) الگویی پایدار از فعالیت عصبی است که پس از یادگیری یا تجربه شکل می‌گیرد و در یادآوری‌های بعدی دوباره فعال می‌شود.
• برخلاف تصور رایج، انگرام‌ها ممکن است پس از فراموش شدن آگاهانه نیز همچنان در مغز باقی بمانند.
• این الگوها بدون نیاز به بازخوانی مستقیم توسط آگاهی، می‌توانند رفتار ما را تحت تأثیر قرار دهند.

آزمایشی دقیق با استفاده از تصویربرداری fMRI

برای بررسی نقش خاطرات فراموش‌شده، گروهی از پژوهشگران از ۴۰ داوطلب خواستند به ۹۶ جفت تصویر مختلف شامل چهره‌ها و اشیاء نگاه کنند. سپس از این افراد آزمون‌هایی گرفته شد که طی آن باید تشخیص می‌دادند آیا قبلاً دو تصویر خاص را در کنار هم دیده‌اند یا نه.

• این آزمایش‌ها در دو مرحله، ۳۰ دقیقه و ۲۴ ساعت بعد از مشاهده‌ی تصاویر اولیه، انجام شد.
• شرکت‌کنندگان می‌توانستند اعلام کنند که تصاویر را به یاد دارند، در یادآوری تردید دارند، یا به‌طور کامل فراموش کرده‌اند.
• هم‌زمان با این آزمون‌ها، با استفاده از fMRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی عملکردی)، فعالیت مغزی آن‌ها بررسی شد.

نتایج حیرت‌ انگیز: خاطرات فراموش‌ شده همچنان فعال هستند

تحلیل داده‌ها نشان داد که حتی در مواردی که شرکت‌کنندگان ادعا می‌کردند چیزی را به یاد نمی‌آورند، انتخاب‌های درست آن‌ها بیشتر از حد تصادفی بود. این امر گواهی بر وجود ردپای فعال اما ناهشیار خاطره در مغز است.

• افرادی که گفتند مطمئن نیستند، در بیش از ۵۰ درصد موارد پاسخ درست دادند.
• هنگامی که پاسخ درست داده می‌شد، الگوهای مغزی در ناحیه‌ی راست هیپوکامپ مشابه کسانی بود که خاطره را به‌وضوح به یاد داشتند.
• خاطراتی که واقعاً آگاهانه به خاطر سپرده شده بودند، در نواحی گسترده‌تری از مغز (به‌ویژه نئوکورتکس) فعال بودند.

حافظه پنهان چگونه رفتار ما را هدایت می‌ کند؟

یافته‌های این تحقیق به‌خوبی نشان می‌دهند که حافظه آگاهانه تنها بخشی از سازوکار حافظه انسان است. بخش بزرگی از عملکردهای شناختی و رفتاری ما تحت تأثیر خاطراتی است که دیگر به یاد نمی‌آوریم. این موضوع با پدیده‌ای به نام اثر پیش‌زمینه (Priming) در روان‌شناسی شناختی نیز ارتباط دارد.

• پرایمینگ حالتی است که در آن یک تجربه‌ی قبلی (حتی اگر آگاهانه به آن توجه نکنیم) باعث تسهیل یا تغییر واکنش ما در موقعیت‌های بعدی می‌شود.
• این اثر می‌تواند در انتخاب کلمات، تصمیم‌گیری‌های خرید، تعاملات اجتماعی و حتی عملکرد شغلی ما دیده شود.
• مطالعه‌ی جدید نشان می‌دهد که پرایمینگ نه‌تنها با خاطرات نیمه‌آگاه بلکه با انگرام‌های مغزی باقی‌مانده از خاطرات فراموش‌شده نیز مرتبط است.

نتیجه‌ گیری

پژوهش‌های جدید در حوزه‌ی علوم اعصاب شناختی به ما یادآوری می‌کنند که ذهن انسان بسیار پیچیده‌تر از آن چیزی است که به نظر می‌رسد. حافظه تنها ابزاری برای به یاد آوردن گذشته نیست، بلکه نیرویی قدرتمند و گاه پنهان در هدایت رفتارهای روزمره‌ی ماست. خاطرات فراموش‌شده، از طریق مسیرهایی ناهشیار در مغز، به تصمیم‌ها، احساسات و تعاملات ما جهت می‌دهند. درک این فرآیندها می‌تواند به پیشرفت درمان‌های شناختی، طراحی محیط‌های یادگیری بهتر و حتی کمک به توسعه‌ی هوش مصنوعی انسان‌محور بینجامد.